Katedralny sobór Świętego Aleksandra Newskiego
31.07.2012
W drugiej połowie XIX wieku sobór Świętej Trójcy przy ulicy Długiej w Warszawie nie był już w stanie pomieścić wiernych, (pomimo, iż każdej niedzieli sprawowano dwie święte Liturgie). Liczba wiernych wyznania prawosławnego stale wzrastała. Prawosławni potrzebowali świątyni dużo większej, a przede wszystkim odpowiedniej pod względem architektonicznym dla ducha Prawosławia. Istniejąca katedra przy ulicy Długiej była usytuowana pośród przylegających do niej kamienic. Tak, więc oprócz tego, że była ona mała, jej położenie uniemożliwiało przejście procesji wokół niej, oprócz tego było wiele innych niedogodności. Istniejące wówczas cerkwie prawosławne w Warszawie (parafialne, wojskowe, domowe kaplice) mogły pomieścić tylko od 5 do 7 tysięcy wiernych. W Warszawie zamieszkiwało wówczas około 50 tysięcy wszystkich wyznawców prawosławia. Tak więc podczas nabożeństw w dni świąteczne i niedzielne, ponad 40 tysięcy prawosławnych wiernych, nie mogło w nich aktywnie uczestniczyć. Pozbawieni przede wszystkim byli uczestnictwa w Sakramentach Świętych, Spowiedzi i Eucharystii.
W związku z powyższym rozpoczęto starania, by wybudować nową prawosławną cerkiew katedralną. Na początku 1893 roku powstał komitet budowy nowej katedry pod kierownictwem gubernatora Hurko – przy bliskiej współpracy ze strony cerkwi oraz arcybiskupa Chełmskiego i Warszawskiego Flawiana. W dniu 25 lutego 1893 roku w całym cesarstwie, w imieniu wszystkich prawosławnych mieszkańców Warszawy, ogłoszono zbiórkę pieniędzy na budowę nowej świątyni. W dniu 13 stycznia 1894 roku przyjęto ostatecznie projekt budowy nowego monumentalnego soboru, autorstwa znanego architekta, profesora Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, Leontija N. Benois. Cerkiew zaprojektowana została w stylu cerkwi rostowskich XVII wieku. Świątynię usytuowano w centrum miasta, na Placu Saskim, który przemianowano na Plac Soborowy.
Kamień węgielny pod nowobudowaną katedrę wmurowano 30 sierpnia 1894 roku, w dniu patrona świątyni, a zarazem w dniu imienin Jego Cesarskiej Mości, Aleksandra III. Liturgię Świętą w katedrze (przy ul. Długiej) celebrował arcybiskup chełmsko-warszawski Flawian, koncelebrowali mu biskup lubelski Gedeon, archimandryci, ojciec Jan Kronsztadzki (w dniu 8 czerwca 1990 roku, postanowieniem lokalnego soboru Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, został wpisany w poczet świętych) i duchowieństwo katedry. W nabożeństwie uczestniczyli przedstawiciele wszystkich szczebli władz państwowych, wojska, wierni prawosławni i innych wyznań. Do katedry przybyły procesje (krestnyje chody) ze wszystkich lokalnych, prawosławnych świątyń. Po odsłużeniu molebnu, na miejsce budowy nowej świątyni z katedry wyszła procesja. Wszystkie ulice, prowadzące z soboru na plac Saski, zapełnione były ludźmi. Na miejscu budowy, przed ikoną św. Aleksandra Newskiego, odsłużono molebien, odczytano tekst erygujący budowę nowej świątyni i włożono go do przygotowanego zagłębienia w fundamencie. Następnie arcybiskup Flawian, biskup Gedeon, ojciec Jan i inni wmurowywali marmurowe cegły. Po zakończeniu uroczystości, przy śpiewie Kol Sławien..., wszyscy powrócili do katedry, a stamtąd rozeszli się do swoich cerkwi.
Wspomniany wyżej, święty ojciec Jan Kronsztadzki, kiedy dowiedział się o planach budowy katedry, powiedział: Smutny widzę los tej świątyni. Wkrótce po jej wybudowaniu Rosja zaleje się krwią i rozpadnie na liczne i samodzielne państwa, a Polska stanie się niepodległa i samodzielna. Lecz jednocześnie przewiduję powstanie silnej Rosji, jeszcze bardziej mocarnej i potężnej, ale dokona się to o wiele później. Sobór Warszawski będzie zburzony, a dola doświadczeń dosięgnie Polskę – zamknie się jej ostatnia stronica; gwiazda jej się ściemni i zgaśnie. Ojciec Jan ofiarował na budowę świątyni kwotę 135 tysięcy rubli.
Sobór Aleksandra Newskiego został zaprojektowany na planie kwadratu. Główną bryłę cerkwi zwieńczyło pięć kopuł i jedna nad głównym wejściem. Ściany głównej bryły soboru i nad wejściami ozdobione były mozaiką. Wnętrze świątyni w większości pokryte było freskami, wykonanymi techniką olejną.
Świątynia miała trzy ołtarze – główny, poświęcony w cześć św. Aleksandra Newskiego i boczne: po stronie lewej św. św. Cyryla i Metodego oraz po stronie prawej św. Mikołaja Cudotwórcy. W głównym ołtarzu umieszczono największą mozaikę O Tiebie radujetsia, Błahodatnaja wsiakaja twar, o powierzchni 1000 m2, projektu Wiktora M. Wasniecowa. W najwyższej partii sklepienia głównego ołtarza była mozaika Trójcy Świętej, a w najniższej mozaika Eucharystia Apostołów, również autorstwa Wasniecowa. Ponad łukiem głównego ołtarza umieszczono fresk Ostatnia Wieczerza. Ikonostas wykonano z blachy miedzianej. Ikony do ikonostasu zostały wykonane przez Gurianowa i Charłamowa. Wnętrze cerkwi ozdabiało 16 jaspisowych kolumn, podarowanych przez cara Mikołaja II.
W ołtarzu bocznym Św. Mikołaja Cudotwórcy, tam, gdzie jest gornieje miesto, umieszczono fresk Da mołczyt wsiakaja płot’ czełowiecza, a w ołtarzu śww. Cyryla i Metodego – Nynie siły niebiesnyja...
Sobór mógł pomieścić 2 500 osób. Dzwonnica soboru była wolnostojąca, wybudowano ją naprzeciwko soboru, ze strony południowej. Zaprojektowana została na planie ośmioboku w dolnej części, a w najwyższej była kolista. Dzwonnica górowała nad okolicą, miała wysokość 73 metrów. W dolnej części dzwonnicy usytuowano kaplicę, a w najwyższej urządzono platformę widokową. W dzwonnicy umieszczono 14 dzwonów o łącznej wadze 40 ton. Największy z nich ważył 26,5 tony. Zdobiły go ikony Jezusa Chrystusa, Bogurodzicy, czterech Ewangelistów, św. Mikołaja, św. Aleksandra Newskiego, a pomiędzy nimi Aniołowie. Serce tego dzwonu, o wadze 1 tony, było w stanie rozruszać dopiero pięciu silnych mężczyzn.
W dniu 9 listopada 1900 roku zakończono prace budowlane i na głównej kopule umieszczono krzyż czteroramienny. Był on największy, o wadze 1095 kilogramów. Pozostałe krzyże, na kopułach soboru i dzwonnicy, również były czteroramienne. W projekcie pierwotnym krzyże miały być ośmioramienne. Koszt budowy świątyni wyniósł 15 milionów rubli, a koszt wyposażenia wnętrza przekroczył 3 miliony rubli.
Poświęcenie soboru odbyło się w dniu 20 maja 1912 roku. Podczas uroczystości arcybiskup Mikołaj powiedział między innymi te słowa: Twórcy świątyni nie planowali w swoim zamyśle niczego wrogiego wobec otaczającego nas katolicyzmu. Gwałt i nieprawda nie leżą w naturze Prawosławia. Tu zawsze będziemy wznosić modlitwy o pokój całemu światu, stąd będą unosić się słowa miłości, przebaczenia i przymierza. Obce będzie uczucie nienawiści, obłudy i zemsty.
Udział w ceremonii wziął warszawski gubernator Jerzy (Gieorgij) Skałon i wielu honorowych gości, zaproszonych na tę wielką uroczystość. Car Mikołaj II przysłał telegram gratulacyjny dla budowniczych i władz Warszawy.
Wszyscy radowali się z nowej świątyni, z drugiej strony jednak wspominano słowa o. Jana Kronsztadzkiego dotyczące wybudowanej katedry „...Sobór Warszawski będzie zburzony...”. Proroctwo o. Jana zaczęło się wypełniać. W sierpniu 1915 roku Rosjanie ewakuowali się z Warszawy. Przed opuszczeniem Warszawy, z katedry zabrano ikony, część wyposażenia oraz dzwony, największy został pocięty na części.
Po zajęciu miasta przez Niemców w opuszczonym prawosławnym soborze urządzono kościół garnizonowy pod wezwaniem św. Henryka. Wybudowano nowy ołtarz i umieszczono organy. W styczniu 1916 roku odprawiono w nim pierwszą rzymskokatolicką mszę, tydzień później protestancką. Nabożeństwa obu konfesji sprawowano na przemian przez całą niemiecką okupację.
W niepodległej Polsce pojawiła się idea przebudowy katedry prawosławnej na kościół rzymskokatolicki lub muzeum niepodległości. Ostatecznie przeważyły głosy za zburzeniem świątyni, którą uważano za symbol caratu. W 1920 roku rozpoczęto rozbiórkę soboru, która trwała do 1926 roku. W ten oto sposób Polska stała się jednym z niewielu krajów chrześcijańskich, gdzie zburzono chrześcijańską świątynię pomimo tego, że w ostatnich latach jej istnienia była kościołem rzymskokatolickim, sprawowano w niej nabożeństwa, św. Liturgię.
Cudem udało się uratować część mozaik. Niektóre z nich są w obecnej katedrze prawosławnej św. Marii Magdaleny na warszawskiej Pradze (dolna cerkiew), mały fragment napisu jednej z mozaik znajduje się w Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie. Większa część uratowanych fresków została umieszczona w cerkwi Opieki Matki Bożej w Baranowiczach (Białoruś). Niektóre utensylia znalazły się w innych cerkwiach. Z cegły zburzonej świątyni wybudowano m.in. Most Poniatowskiego w Warszawie. Jaspisowe kolumny wykorzystano do budowy grobowca marszałka Piłsudskiego na Wawelu. W 2004 roku, do cerkwi prawosławnej św. Jana Klimaka w Warszawie na Woli, przeniesiono dwie ikony: śww. Cyryla i Metodego i św. Mikołaja Cudotwórcy oraz porcelanowe łampady (z ikonami Chrystusa i Bogurodzicy). Ikony te znajdowały się wcześniej w soborze św. Aleksandra Newskiego. Obecnie są one umieszczone na bocznych ścianach, przed ikonostasem.
Literatura
- Chełmsko – Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik, 1893, nr 11; 1894, nr 4, 12, 17; 1900, nr 33, 47; 1901, nr 51; 1902, nr 28;
- Pribawlenija k Cerkownym Wiedomostiam, 1893, nr 38; 1894, nr 16-17;
- Warszawskij Jeparchialnyj listok, 1912, 1913,
- Sokoł K. G., Ruskaja Warszawa, Moskwa 2002.
- Sokoł Kirył, Sosna Aleksander, Kopuły nad Wisłą, Moskwa 2003.
- Paszkiewicz P., Pod berłem Romanowów, Warszawa 1991 r.
- Archiwa Metropolii Prawosławnej.
do góry